1) प्रस्तावना (Introduction)
फूड लॅब म्हणजे अन्न पदार्थांची गुणवत्ता, सुरक्षितता, पोषणमूल्य आणि भेसळ तपासण्यासाठी केले जाणारे वैज्ञानिक प्रयोगांचे केंद्र. आपल्या दैनंदिन जीवनात वापरले जाणारे दूध, धान्य, तेल, मसाले, फळे यांची शुद्धता तपासणे अत्यंत आवश्यक आहे. फूड लॅबमधील विविध चाचण्या—pH टेस्ट, ओलावा चाचणी, भेसळ तपासणी, स्टार्च टेस्ट, प्रोटीन टेस्ट—यांच्या मदतीने अन्नाची गुणवत्ता समजते. या प्रकल्पातून आम्ही अन्न विज्ञानाचे मूलभूत तत्त्वे, प्रयोग करण्याची पद्धत आणि स्वच्छता नियम जाणून घेतले.
2) उद्देश (Objectives)
या फूड लॅब प्रोजेक्टचे मुख्य उद्देश:
- अन्न पदार्थांचे पोषणमूल्य, ताजेपणा आणि गुणवत्ता समजून घेणे
- विविध अन्न चाचण्यांद्वारे (pH, Moisture, Adulteration) अन्नाचे परीक्षण शिकणे
- भेसळयुक्त अन्न ओळखण्याची कौशल्य विकसित करणे
- अन्नातील प्रोटीन, फॅट, कार्बोहायड्रेट, स्टार्च यांचे परीक्षण करणे
- अन्न संरक्षण पद्धती (Drying, Refrigeration, Additives) समजून घेणे
- लॅब स्वच्छता व FSSAI Food Safety नियम शिकणे
- प्रत्यक्ष प्रयोगातून अन्न विज्ञानाचा अनुभव मिळवणे
3)सर्वेक्षण (Survey / Observation)
फूड लॅबमध्ये खालील पदार्थ व नमुन्यांची तपासणी केली:
✔ तपासलेले अन्न नमुने
- दूध व दुग्धजन्य पदार्थ
- तांदूळ, गहू, पीठ
- तेल व तूप
- मसाले (हळद, मिरची, धने)
- फळे व भाज्यांचे नमुने
- प्रक्रिया केलेले पदार्थ (जॅम, बिस्किटे, नूडल्स)
✔ घेतलेल्या प्रमुख चाचण्या
- Adulteration Test (भेसळ तपासणी)
- Moisture Test (ओलावा चाचणी)
- pH Test
- Starch Test
- Fat Content Test
- Protein Test
- Benedict Test (साखर चाचणी)
4)साहित्य (Materials)
फूड लॅब प्रयोगांसाठी आवश्यक साहित्य:
- टेस्ट ट्यूब
- बीकर
- मोजमाप सिलिंडर
- pH पेपर / pH मीटर
- बन्सन बर्नर
- आयोडिन सोल्युशन
- Benedict’s reagent
- Fehling’s solution
- फूड सॅम्पल्स
- हातमोजे, मास्क, स्वच्छता साहित्य
5)कृती (Procedure / Method)
फूड लॅबमध्ये आम्ही पुढील प्रयोग प्रक्रियेचे पालन केले:
- सर्वात आधी लॅबचे सुरक्षा नियम समजावून घेतले
- विविध अन्न पदार्थांचे नमुने गोळा केले
- pH टेस्टद्वारे पदार्थांची आम्लता व क्षारीयता तपासली
- दूध व तेलाच्या नमुन्यांमध्ये भेसळ तपासणी केली
- आयोडिन सोल्युशन वापरून तांदूळ व पीठामधील स्टार्च चाचणी केली
- फळांतील साखरेचे प्रमाण Benedict टेस्टद्वारे तपासले
- विविध चाचण्यांचे निकाल नोटबुकमध्ये नोंदवले
- अन्न संरक्षण पद्धतींचे प्रात्यक्षिक पाहिले—सुकवणे, गोठवणे, रेफ्रिजरेशन
- FSSAI Food Safety Rules जाणून घेतले
- सर्व निरीक्षणे व निकाल एका रिपोर्टमध्ये नोंदवले
6)निष्कर्ष (Conclusion)
या प्रकल्पातून आम्हाला:
- अन्नातील भेसळ कशी ओळखावी हे प्रत्यक्ष समजले
- pH, Moisture, Starch, Fat, Protein चाचण्यांविषयी माहिती मिळाली
- अन्नाची गुणवत्ता व सुरक्षितता तपासण्याची कौशल्य विकसित झाली
- लॅब स्वच्छता, सुरक्षितता व FSSAI नियमांचे महत्त्व कळले
- अन्न संरक्षण व प्रक्रिया पद्धतींचा अभ्यास झाला
- हा प्रकल्प अत्यंत माहितीपूर्ण, उपयुक्त आणि ज्ञानवर्धक ठरला
