BOARD

माझा इलेक्ट्रिक बोर्ड तयार करण्याचा अनुभव

मी विज्ञान आश्रममध्ये शिकताना अनेक प्रकारचे इलेक्ट्रिक बोर्ड तयार करायला आणि दुरुस्त करायला शिकलो. या प्रशिक्षणातून मला खूप काही शिकायला मिळालं. खाली मी माझा अनुभव ५ महत्त्वाच्या मुद्द्यांमध्ये मांडलेला आहे:

इलेक्ट्रिक बोर्ड बनवण्याचं कौशल्य:
विज्ञान आश्रममध्ये विविध प्रकारचे बोर्ड – जसे की घरगुती वापरासाठी, अभ्यासिकेकरता आणि कामगारांसाठी असलेले बोर्ड – बनवायला शिकलो. हे करताना वायरिंग, सॉकेट्स, स्विचेस यांची योग्य जुळवणी कशी करायची हे समजलं.
कॉस्टिंग आणि प्लॅनिंग:
एखादा बोर्ड तयार करताना लागणाऱ्या साहित्याचा खर्च कसा मोजायचा, बजेट कसं बनवायचं आणि किफायतशीर पर्याय कसे निवडायचे हे शिकण्याचा मला खूप फायदा झाला.
वायरचा प्रकार आणि वापर:
वेगवेगळ्या प्रकारच्या वायर – जसे की सिंगल कोर, मल्टी कोर, फ्लेक्सिबल वायर – यांचा उपयोग कधी आणि कसा करायचा हे समजलं. वायरच्या गेजचं महत्त्व आणि सुरक्षित वायरिंगसुद्धा शिकलो.
फॉल्ट डिटेक्शन आणि रिपेअर:
विज्ञान आश्रममध्ये अनेक खराब झालेल्या बोर्ड्सवर काम करताना मी फॉल्ट कसा शोधायचा आणि तो कसा दुरुस्त करायचा हे शिकलो. यामुळे माझा प्रॅक्टिकल अनुभव खूपच वाढला.
हस्तकौशल्य आणि आत्मविश्वास:
ही सर्व कौशल्यं शिकल्यावर मला माझ्या कामात आत्मविश्वास वाटू लागला. मी आता इतरांच्या घरी लहानसहान इलेक्ट्रिक कामं करत आहे आणि याचं कौशल्य पुढे व्यवसायात वापरण्याचा विचार करतो आहे.

इलेक्ट्रिक टूल्स किट – लागणारे साहित्य

या किटमध्ये खालील वस्तू असतील:

टेस्टर (Tester):
विद्युत प्रवाह आहे की नाही हे तपासण्यासाठी आवश्यक.
स्क्रू ड्रायव्हर (Screw Driver):
विविध इलेक्ट्रिक उपकरणं उघडण्यासाठी आणि जोडण्यासाठी.
कट्टर (Cutter):
वायर कापण्यासाठी वापरला जातो. एक चांगल्या क्वालिटीचा साइड कट्टर निवड.
वायर (Wire):
1 मीटरच्या लांबीची मल्टीस्ट्रँड वायर (लाल, काळी – पॉझिटिव्ह/नेगेटिव्ह दोन्ही) – घरगुती छोट्या रिपेअरसाठी उपयोगी.
(Optional – पण उपयोगी):
- प्लास (Pliers)
- मल्टीमीटर (जर बजेट असेल तर)
- मिनी स्क्रू ड्रायव्हर सेट (Small electronics साठी)
इलेक्ट्रिक टेप (Insulation Tape):
वायर जोडणीनंतर सुरक्षिततेसाठी.

ही भेट का खास आहे?

घरात कुठल्याही वेळेस लागणारी.
घरगुती इलेक्ट्रिक कामासाठी उपयोगी.
उपयोगी, हटके आणि लक्षात राहणारी भेट.
स्वकष्टाची आठवण देणारी – “तयार मी, भेट खास!”

. 2 स्विच = 40रू.

. 2. 2 प्लग = 60रू.

. 3. बोर्ड = 40रू.

. 4. तीनही वायर ची किंमत = 30रू.

. एकूण बोर्ड ची किंमत = 170रू.

CCTV

1) CCTV म्हणजे काय?

CCTV म्हणजे Closed Circuit Television. याचा उपयोग एखाद्या ठिकाणी सतत लक्ष ठेवण्यासाठी होतो. शाळा, कॉलेज, ऑफिस, सोसायटी, शेत किंवा सार्वजनिक ठिकाणी CCTV मुळे सुरक्षा वाढते.

2) विज्ञान आश्रमामध्ये CCTV इंस्टॉलेशन

मी विज्ञान आश्रमामध्ये अनेक CCTV कॅमेरे बसवले आहेत. यातून मला कॅमेरा कसा बसवायचा, कनेक्शन कसे करायचे आणि DVR (Digital Video Recorder) शी कसे जोडायचे हे शिकायला मिळाले.

3) CCTV इंस्टॉलेशनसाठी लागणारे साहित्य

CCTV बसवण्यासाठी काही साहित्य आवश्यक असते :

Dome Camera – घरात किंवा ऑफिसमध्ये वापरला जातो.

Bullet Camera – बाहेरच्या जागेसाठी (Outdoor) वापरला जातो.

Wire / Cable (Coaxial Cable किंवा Cat6 LAN Cable) – कॅमेऱ्याला DVR शी जोडण्यासाठी.

DVR (Digital Video Recorder) – सर्व कॅमेऱ्यांचे रेकॉर्डिंग आणि कंट्रोल करण्यासाठी.

Adaptor / Power Supply – कॅमेऱ्याला वीज पुरवण्यासाठी.

Hard Disk – रेकॉर्डिंग साठवण्यासाठी.

4) Dome व Bullet कॅमेऱ्यात फरक

Dome Camera – गोलाकार, लहान, आकर्षक, इनडोअर वापरासाठी.

Bullet Camera – लांबट आकाराचा, जास्त अंतरापर्यंत दृश्य कॅप्चर करतो, आऊटडोअर वापरासाठी.

5) शिकलेले कौशल्य

CCTV इंस्टॉलेशन करताना मला वायर कनेक्शन करणे, कॅमेऱ्याचे अँगल सेट करणे, DVR ला नेटवर्कशी जोडणे आणि लाईव्ह व्हिडिओ मोबाईलवर पाहणे हे सगळे शिकायला मिळाले. हे कौशल्य भविष्यात सुरक्षा सिस्टीमच्या कामासाठी उपयोगी आहे.

आम्ही आश्रम मधील सर्व कॅमेरे ची मेंटेनेस पाहतो विज्ञाना आश्रम कॅमेऱ्याचे अंडर मध्ये आहे आणि आश्रम मध्ये सगळे कॅमेरे चालू आहेत

गेस्ट होस्टेल चे कॅमेरे विशाल सर व कैलास जाधव सरांच्या मोबाईल मध्ये दिसतात

#BATTERY बॅटरी मेंटेनन्सचा अनुभव – आश्रमातील शिकण्याचा टप्पा

आश्रमात राहात असताना मला बॅटरी मेंटेनन्सचं काम शिकण्याची उत्तम संधी मिळाली. सुरुवातीला बॅटरीचं काम थोडं कठीण वाटलं, पण दिवसेंदिवस अनुभव घेतल्यावर त्यामागचं विज्ञान आणि काळजी समजली. मी बॅटरीमध्ये पाणी कसे भरायचे, कोणते पाणी वापरायचे, आणि त्याचे योग्य प्रमाण किती ठेवायचे हे शिकले. त्याचबरोबर बॅटरी चार्ज करताना कोणत्या सुरक्षा नियमांचं पालन करावं, आणि ओव्हरचार्जिंग टाळण्यासाठी काय काळजी घ्यावी, याचंही ज्ञान मिळालं.

आम्ही सगळ्या बॅटऱ्या स्वच्छ ठेवण्यावर, त्यांच्या कनेक्शनची तपासणी करण्यावर आणि नियमित पातळी तपासण्यावर भर दिला. हे काम करताना जबाबदारी, शिस्त आणि संयम या तीन गोष्टी शिकायला मिळाल्या. या अनुभवातून मला केवळ तांत्रिक ज्ञान नाही, तर टीमवर्क आणि प्रॅक्टिकल कामाचं महत्त्वही समजलं.

आजही जेव्हा बॅटरी मेंटेनन्सचं काम पाहतो, तेव्हा आश्रमात शिकलेला हा अनुभव मनात अभिमानाने जागा घेतो. तो माझ्या शिक्षणातील एक महत्त्वाचा आणि प्रेरणादायी टप्पा ठरला आहे

बॅटरीचा वॅट (Watt) कसा तपासायचा

बॅटरीचा वॅट म्हणजे ती बॅटरी एक वेळेस किती विद्युत शक्ती (Power) पुरवू शकते हे दर्शवते.
वॅट काढण्यासाठी खालील सोपा फॉर्म्युला वापरला जातो

Watt = Voltage × Current (Ampere)

1. बॅटरीचा व्होल्टेज (Voltage) तपासा

सर्वप्रथम बॅटरीवर लिहिलेलं व्होल्टेज (V) बघा.
उदा. — बॅटरीवर “12V” लिहिलं असेल, म्हणजे ती 12 व्होल्टची बॅटरी आहे

2. अँपिअर-ऑवर (Ah) तपासा

बॅटरीवर “12V 150Ah” असं काहीसं लिहिलेलं असतं.
यात “150Ah” म्हणजे ती बॅटरी १ तासात 150 अँपिअर करंट देऊ शकते.

3. वॅट-आवर (Watt-hour) काढा

जर बॅटरी 12V 150Ah असेल तर
12 × 150 = 1800 Wh (Watt-hour)
म्हणजेच ही बॅटरी 1.8 किलोवॅट-तास (kWh) ऊर्जा साठवू शकते.

4. मल्टीमीटरने तपासणी (प्रत्यक्ष मोजमाप)

जर तुला बॅटरीचा व्होल्टेज तपासायचा असेल तर डिजिटल मल्टीमीटर वापर.

मल्टीमीटर DC मोडमध्ये ठेव.
लाल वायर बॅटरीच्या + टर्मिनलला आणि काळी वायर – टर्मिनलला लाव.
स्क्रीनवर दाखवलेलं व्होल्टेज वाच.
- जर 12V बॅटरीची वॅल्यू 12.6V असेल → पूर्ण चार्ज.
- 11.8V किंवा कमी असेल → बॅटरी डिस्चार्ज आहे.

5. लहान टीप

नेहमी डिस्टिल्ड वॉटर वापर.
तपासणी करताना सुरक्षित हातमोजे आणि चष्मा वापर.
चार्जिंग करताना धातूच्या वस्तू जवळ ठेवू नकोस.

ELECTRIC

#SOLAR STREET LIGHT

आम्ही आमच्या गावात सौर ऊर्जेवर चालणाऱ्या रस्त्यांच्या लाईट्स बसवल्या.
एकूण १२ ते १५ लाईट्स इंस्टॉल केल्या, ज्यामुळे रात्रीचा अंधार दूर झाला.
हे काम करताना सोलर पॅनेलचा कोन, वायरिंग आणि बॅटरी कनेक्शन कसे करायचे हे शिकलो.
सूर्यप्रकाशाच्या दिशेनुसार पॅनेल लावल्याने बॅटरी चांगली चार्ज होते.

गावात पहिल्यांदाच पूर्ण सोलर लाईट प्रकल्प यशस्वीपणे पूर्ण केला.
कॉलेजमधील काही विद्यार्थ्यांनीही हे काम पाहून प्रेरणा घेतली.
आश्रम परिसरात आधीच सोलर लाईट चालू होत्या, त्यापासूनही शिकण्याची संधी मिळाली.
आता आमच्या रस्त्यांवर रात्री सुरक्षितपणे वावरता येतं.

या प्रकल्पातून मला वीज बचतीचं आणि पर्यावरण संवर्धनाचं महत्त्व समजलं.
सोलर प्रणालीमुळे विजेचा खर्च पूर्णपणे वाचतो.
वायरिंग आणि कनेक्शन करताना संयम, मोजमाप आणि टीमवर्कची गरज असते.
या कामातून मी प्रत्यक्ष तांत्रिक अनुभव मिळवला.

आता भविष्यात आणखी गावांमध्ये हे काम करायचं आहे.
लोकांना सौर ऊर्जेचं महत्त्व पटवून देणं हे आमचं पुढचं ध्येय आहे.
या प्रकल्पाने गावाचा चेहरामोहरा बदलला आहे.
सोलर लाईटमुळे आमचं गाव उजळलं आणि आमचं मनही

सोलर स्ट्रीट लाइट प्रकल्पाचे मुख्य मुद्दे

गावात एकूण 12 ते 15 सोलर स्ट्रीट लाईट्स इंस्टॉल केल्या.
संपूर्ण लाईट सिस्टम सौर ऊर्जेवर चालते, विजेची गरज नाही.
पॅनेलची दिशा पूर्व-पश्चिम ठेवली, ज्यामुळे सूर्यप्रकाश जास्त मिळतो.
बॅटरी पूर्ण चार्ज होते आणि रात्री पूर्ण वेळ लाईट चालू राहते.
वायरिंग, कनेक्शन आणि इंस्टॉलेशनचे तांत्रिक ज्ञान मिळाले.
कॉलेज व आश्रमातील प्रकल्प पाहून शिकण्याची संधी मिळाली.
गावातील रात्रीचा अंधार दूर झाला, लोक सुरक्षितपणे फिरू शकतात.
वीज बचत आणि पर्यावरण संरक्षण या दोन्ही दृष्टीने फायदेशीर प्रकल्प.
काम करताना टीमवर्क, नियोजन आणि जबाबदारी शिकली.
भविष्यात आणखी गावांमध्ये सोलर प्रकल्प राबवण्याचं ध्ये

GENERATOR.

१) प्रस्तावना

तराणे आश्रमामध्ये वीजपुरवठा खंडित झाल्यास आश्रमातील सर्व दैनंदिन कामे सुरळीत सुरू राहावीत यासाठी जनरेटरची सुविधा उपलब्ध आहे. जनरेटरच्या योग्य वापरासाठी त्याची रचना, कार्यप्रणाली, चालू–बंद प्रक्रिया आणि देखभाल यांची माहिती असणे आवश्यक आहे. या अनुषंगाने आश्रमातील जनरेटरची सविस्तर माहिती घेतली, चालू–बंद करण्याची प्रक्रिया पाहिली तसेच ऑइल चेंज कसा करायचा याचा प्रत्यक्ष अनुभव घेतला. आश्रमातील जनरेटर चालू–बंद करण्याचा कॉन्ट्रॅक्ट माझा आणि भगवान यांचा आहे, त्यामुळे या कामाची जबाबदारी नीट ओळखून घेणे महत्त्वाचे आहे.

२) उद्देश

आश्रमातील जनरेटरची कार्यप्रणाली समजून घेणे.
जनरेटर चालू–बंद करण्याच्या योग्य आणि सुरक्षित पद्धती शिकणे.
जनरेटरची नियमित देखभाल आणि ऑइल चेंज प्रक्रिया जाणून घेणे.
जनरेटर वापरताना पाळायच्या सुरक्षितता नियमांची ओळख करून घेणे.
कॉन्ट्रॅक्टनुसार जबाबदारी नीट पार पाडण्यासाठी आवश्यक माहिती मिळवणे.

३) कृती

जनरेटरचे मुख्य भाग (इंजिन, पॅनेल, फ्युएल टँक, अल्टरनेटर) यांची माहिती घेतली.
जनरेटर सुरू करण्याची प्रत्यक्ष प्रक्रिया पाहिली:
- फ्युएल तपासणी
- ऑइल लेव्हल तपासणी
- मेन स्विच ऑफ ठेवून जनरेटर स्टार्ट करणे
- RPM स्थिर झाल्यानंतर लोड देणे
जनरेटर बंद करण्याची प्रक्रिया पाहिली:
- लोड ऑफ करणे
- जनरेटर थंड होऊ देणे
- मुख्य स्विच ऑफ करून जनरेटर बंद करणे
ऑइल चेंज प्रक्रिया निरीक्षण केली:
- जुने ऑइल काढणे
- फिल्टर तपासणे
- नवीन ऑइल भरणे
सुरक्षितता नियमांचे पालन कसे करावे हे पाहिले (हातमोजे वापरणे, आग प्रतिबंधक नियम, योग्य वायुवीजन इ.)

४) निरीक्षक

जनरेटर ऑपरेटर/तांत्रिक कर्मचारी यांच्या मार्गदर्शनाखाली सर्व प्रक्रिया पाहिली.
त्यांनी जनरेटरची क्षमता, जास्त लोड टाळणे, देखभाल वेळापत्रक, आणि ऑइल चेंजची वेळ याबद्दल महत्त्वाची माहिती दिली.
कॉन्ट्रॅक्टची जबाबदारी व्यवस्थित पार पाडण्यासाठी आवश्यक सूचना दिल्या.

५) निष्कर्ष

या प्रक्रियेतून जनरेटरची रचना, चालू–बंद करण्याची योग्य पद्धत, देखभाल, आणि ऑइल चेंज याबद्दल संपूर्ण माहिती मिळाली. नियमित तपासणी आणि योग्य पद्धतीने ऑपरेशन केल्यास जनरेटर दीर्घकाळ कार्यक्षम राहतो आणि आश्रमाचा वीजपुरवठा अखंड चालू ठेवण्यास मदत होते. आश्रमातील जनरेटर चालू–बंद करण्याचा कॉन्ट्रॅक्ट माझा आणि भगवान चा असल्यामुळे ही माहिती भविष्यातील कामासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरली.

Hydromarker & Aframe

१) प्रस्तावना

पाणी अडवणे, माती धूप थांबवणे आणि शेती सुधारण्यासाठी योग्य समतल रेषा (Contour Lines) काढणे अत्यंत महत्त्वाचे असते.
Hydro Marker आणि A-Frame ही दोन सोपी पण उपयुक्त साधने आहेत.
आम्ही ही साधने Electric Lab मध्ये प्रत्यक्ष शिकली आणि Social Point येथे डोंगरावर प्रत्यक्ष marking करून practical अनुभव घेतला.

२) उद्देश

उतारावर समतल (level) रेषा शोधणे
पाणी योग्य दिशेने अडवणे
मातीची धूप कमी करणे
शेती व जलसंधारणासाठी योग्य marking करणे
Hydro Marker आणि A-Frame कसे काम करतात हे प्रत्यक्ष शिकणे

३) कृती (कार्यपद्धती)

A-Frame वापरण्याची कृती

A आकाराचे फ्रेम तयार केले
दोरी आणि वजन वापरून समतोल (level) ठरवला
डोंगर/उतारावर फ्रेम ठेवून दोन्ही पायांची स्थिती तपासली
दोन्ही बाजू समतल आल्यावर जमिनीवर खूण (marking) केली
अशी सलग marking करून contour line तयार केली

Hydro Marker वापरण्याची कृती

पाण्याने भरलेली पारदर्शक नळी वापरली
दोन्ही टोकांवरील पाण्याची पातळी समान ठेवली
वेगवेगळ्या ठिकाणी उंची समान आहे का ते तपासले
समान पातळी मिळाल्यावर जमिनीवर marking केली

४) निरीक्षण

A-Frame वापरून समतल रेषा अचूक मिळाली
Hydro Marker ने लांब अंतरावरही अचूक level दाखवला
डोंगरावर marking केल्यामुळे पाणी थांबवण्याची योग्य दिशा समजली
माती वाहून जाणे कसे थांबवता येते हे लक्षात आले
दोन्ही साधने वीज न वापरता प्रभावीपणे काम करतात

५) निष्कर्ष

Hydro Marker आणि A-Frame ही स्वस्त, सोपी आणि प्रभावी साधने आहेत.
Electric Lab मधील शिक्षण आणि Social Point वरील practical मुळे जलसंधारणाचे प्रत्यक्ष ज्ञान मिळाले.
ही पद्धत शेती, डोंगराळ भाग आणि पाणी व्यवस्थापनासाठी खूप उपयुक्त आहे.

बायोगॅस

१) प्रस्तावना

आज ऊर्जा गरज वाढत चालली आहे. पारंपरिक इंधन (LPG, कोळसा, लाकूड) महाग आणि प्रदूषण करणारे आहे. त्यामुळे पर्यावरणपूरक व स्वस्त ऊर्जेचा पर्याय म्हणून बायोगॅस महत्त्वाचा आहे. बायोगॅस हा शेण, शेतीतील कचरा, भाजीपाला कचरा यापासून तयार होतो. या प्रक्रियेत गॅससोबत उत्तम सेंद्रिय खतही मिळते.

२) उद्देश

शेण व सेंद्रिय कचऱ्यापासून गॅस तयार करणे
स्वयंपाकासाठी स्वच्छ व सुरक्षित इंधन मिळवणे
शेतीसाठी सेंद्रिय खत तयार करणे
पर्यावरण प्रदूषण कमी करणे
इंधन खर्चात बचत करणे

३) कृती (प्रक्रिया)

गायीचे शेण व पाणी 1:1 प्रमाणात मिसळले
हे मिश्रण बायोगॅस टाकीत टाकले
टाकी हवाबंद (Air tight) ठेवली
15 ते 30 दिवसांत जिवाणू क्रियेमुळे गॅस तयार झाला
तयार झालेला गॅस पाइपद्वारे गॅस चुलीपर्यंत नेला
टाकीतून बाहेर येणारा द्रव शेतीसाठी खत म्हणून वापरला

४) निरीक्षण

काही दिवसांनी टाकीत गॅस साठू लागला
गॅस पेटवताना निळसर ज्वाला दिसली
गॅस जळताना धूर निर्माण झाला नाही
उरलेला स्लरी (द्रव) वास कमी असलेला होता
स्लरी पिकांसाठी उपयुक्त असल्याचे आढळले

५) निष्कर्ष

बायोगॅस हा स्वस्त, स्वच्छ व पर्यावरणपूरक ऊर्जा स्रोत आहे. त्यातून स्वयंपाकासाठी गॅस मिळतो तसेच शेतीसाठी उत्तम सेंद्रिय खत मिळते. त्यामुळे बायोगॅस प्रकल्प ग्रामीण भागासाठी व शेतकऱ्यांसाठी अत्यंत उपयुक्त आहे.

बायोगॅस (विज्ञान आश्रम) – किचन निरीक्षण

निरीक्षण :
विज्ञान आश्रममध्ये तयार होणारा बायोगॅस किचनमध्ये वापरून
एका वेळचे अन्न (भाजी, भात, आमटी इ.) शिजवता येते.

कारण :

बायोगॅसमध्ये मिथेन (CH₄) वायू जास्त प्रमाणात असतो
मिथेन जळताना चांगली उष्णता निर्माण होते
गॅस जळताना धूर होत नाही
मध्यम दाबावर सतत ज्वाला मिळते

उपयोग :

सकाळ / दुपारचे एक वेळचे जेवण
पाणी उकळणे
चहा, भाजी, आमटी बनवणे

मर्यादा :

गॅस साठा मर्यादित असल्यामुळे पूर्ण दिवसाचे जेवण शक्य नसते
शेण व कचऱ्याचे प्रमाण योग्य नसेल तर गॅस कमी मिळतो

प्लेन टेबल {PLAIN TABLE}

१) प्रस्तावना

भूमी मोजणी व नकाशा तयार करण्यासाठी प्लेन टेबल सर्व्हे ही सोपी व उपयुक्त पद्धत आहे. या पद्धतीत प्रत्यक्ष जागेवरच मोजणी करून नकाशा तयार करता येतो. विज्ञान आश्रममधील गर्ल्स हॉस्टेल समोरची जागा मोजण्यासाठी प्लेन टेबलचा वापर करण्यात आला.

२) उद्देश

प्लेन टेबलच्या साहाय्याने जागेची लांबी व रुंदी मोजणे
मोजलेल्या जागेचा स्केच/नकाशा तयार करणे
प्रत्यक्ष सर्व्हेचा अनुभव घेणे
शेती व बांधकामासाठी मोजणीचे महत्त्व समजून घेणे

३) कृती (प्रक्रिया)

प्लेन टेबल योग्य ठिकाणी स्थिर ठेवला
लेव्हलिंग करून टेबल समतल केला
कागद टेबलवर नीट बसवून क्लिपने घट्ट धरला
अलिडेडच्या सहाय्याने कोपरे निश्चित केले
टेपच्या मदतीने जागेची लांबी व रुंदी मोजली
मोजमापानुसार स्केल वापरून कागदावर नकाशा काढला

४) निरीक्षण

जागा समतल असल्यामुळे मोजणी सोपी झाली
लांबी व रुंदी अचूक मोजता आली
प्रत्यक्ष जागेचा आकार नकाशावर स्पष्ट दिसला
मोजणी करताना संघकार्याचे महत्त्व जाणवले

५) निष्कर्ष

प्लेन टेबल सर्व्हेद्वारे गर्ल्स हॉस्टेल समोरची जागा अचूकपणे मोजता आली. ही पद्धत सोपी, स्वस्त व प्रत्यक्ष नकाशा तयार करण्यासाठी उपयुक्त आहे. शेती, बांधकाम व जागा नियोजनासाठी प्लेन टेबल फार उपयोगी आहे.

निरधूर चूल

१) प्रस्तावना

ग्रामीण भागात वापरल्या जाणाऱ्या पारंपरिक चुलींमुळे जास्त धूर निर्माण होतो व इंधनाची नासाडी होते. यावर उपाय म्हणून निरधूर चूल वापरली जाते. ही चूल कमी इंधनात स्वयंपाक करते व पर्यावरणास अनुकूल आहे.

२) उद्देश

निरधूर चुलीची कार्यक्षमता अभ्यासणे
कमी लाकडात चहा तयार होतो का हे पाहणे
धूर व इंधन बचत होते का हे तपासणे

३) कृती

निरधूर चूल नीट बसवली.
अर्धा किलो लाकूड इंधन म्हणून घेतले.
भांड्यात १ लिटर पाणी घेऊन चुलीवर ठेवले.
पाणी उकळल्यानंतर त्यात चहापत्ती, साखर व दूध घालून
१ लिटर चहा तयार केला.
संपूर्ण प्रक्रियेत लागलेला वेळ व धुराचे प्रमाण निरीक्षण केले.

४) निरीक्षण

अर्धा किलो लाकडात १ लिटर चहा सहज तयार झाला.
चुलीतून फार कमी धूर निघाला.
आग व्यवस्थित जळत होती.
स्वयंपाकघरात धूर साचला नाही.

५) निष्कर्ष

निरधूर चूल वापरल्याने कमी इंधनात स्वयंपाक करता येतो. धुराचे प्रमाण कमी असल्यामुळे आरोग्यास फायदेशीर ठरते. अर्धा किलो लाकडात १ लिटर पाणी उकळणे शक्य झाले, यावरून निरधूर चूल ही इंधन बचत करणारी, पर्यावरणपूरक व उपयुक्त असल्याचे सिद्ध होते..

GREY WATER { ग्रे वॉटर }

१) प्रस्तावना

आज पाण्याची टंचाई वाढत चालली आहे. घरगुती वापरातून बाहेर पडणारे पाणी जसे की आंघोळीचे, कपडे धुण्याचे, भांडी धुण्याचे पाणी याला ग्रे वॉटर असे म्हणतात. हे पाणी थेट वाया न घालवता योग्य पद्धतीने शुद्ध करून शेती, बाग किंवा झाडांना पाणी देण्यासाठी वापरता येते. विग्यान आश्रमातील इलेक्ट्रिक लॅबमध्ये आम्ही ग्रे वॉटर रिसायकल करून उपयोगात आणण्याची माहिती व प्रत्यक्ष प्रॅक्टिकल शिकलो.

२) उद्देश

वापरलेले (सांड) पाणी पुन्हा उपयोगात आणणे
पाण्याची बचत करणे
शेती व बागेसाठी पर्यावरणपूरक उपाय शिकणे
ग्रे वॉटर फिल्टरेशन सिस्टीम प्रत्यक्ष तयार करणे
पाण्याचा पुनर्वापर कसा करावा हे समजून घेणे

३) कृती

घरगुती वापरातून येणारे ग्रे वॉटर वेगळ्या पाइपद्वारे गोळा केले
मोठे घाण कण अडवण्यासाठी जाळी/फिल्टर बसवला
वाळू, खडी व कोळसा वापरून फिल्टर युनिट तयार केले
पाणी हळूहळू फिल्टरमधून प्रवाहित केले
शुद्ध झालेले पाणी साठवण टाकीत जमा केले
हे पाणी शेतीतील पिके, झाडे व बागेला देऊन प्रत्यक्ष वापर केला

४) निरीक्षण

फिल्टर केल्यानंतर पाणी तुलनेने स्वच्छ झाले
दुर्गंधी कमी झाली
झाडांना दिलेल्या पाण्यामुळे कोणताही अपाय दिसला नाही
पाण्याचा अपव्यय कमी झाला
शेतीसाठी उपयुक्त असल्याचे आढळले

५) निष्कर्ष

ग्रे वॉटर रिसायकलिंग ही पाण्याची बचत करणारी व पर्यावरणासाठी फायदेशीर पद्धत आहे. विग्यान आश्रमातील इलेक्ट्रिक लॅबमध्ये शिकलेली ही प्रणाली घर, शाळा व शेतामध्ये सहज वापरता येते. ग्रे वॉटरचा पुनर्वापर केल्यास पाण्याची गरज कमी होते व शेतीसाठी एक चांगला पर्याय उपलब्ध होतो.

MOTOR REWINDING (मोटार रीवाइंडिंग)

१) प्रस्तावना

मोटार हे घरगुती व औद्योगिक उपकरणांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाणारे विद्युत यंत्र आहे. मोटारमधील वायंडिंग (कॉइल) जळल्यास किंवा खराब झाल्यास नवीन मोटार घेण्याऐवजी ती रीवाइंडिंग करून पुन्हा वापरता येते. विग्यान आश्रमातील इलेक्ट्रिक लॅबमध्ये आम्ही मोटार रीवाइंडिंगची संपूर्ण प्रक्रिया प्रत्यक्ष शिकली व केली.

२) उद्देश

मोटार रीवाइंडिंगची माहिती मिळवणे
स्टेटरमधील कॉइल काढणे व नवीन कॉइल बसवणे
वायरचा गेज, पाकार (टर्न) मोजणे
कॉइल पेपर व राऊटर (इन्सुलेशन) वापर शिकणे
मोटार पुन्हा कार्यक्षम करणे

३) कृती

मोटार उघडून स्टेटर बाहेर काढला
जुनी जळलेली वायंडिंग काढली
जुन्या कॉइलचा पाकार (टर्न) मोजला
वायरचा गेज/जाडी मोजून नोंद घेतली
स्लॉटमध्ये कॉइल पेपर (इन्सुलेशन पेपर) बसवला
नवीन वायरने ठराविक पाकार प्रमाणे कॉइल वळली
कॉइल योग्य स्लॉटमध्ये बसवली
स्टेटर कनेक्शन योग्य प्रकारे जोडले
कनेक्शन वायर व्यवस्थित बांधून राऊटर व वार्निश लावला
मोटार वाळवून पुन्हा असेंब्ली केली

४) निरीक्षण

योग्य वायर गेज वापरल्यास मोटार गरम होत नाही
पाकार अचूक ठेवल्यास मोटार सुरळीत चालते
इन्सुलेशन योग्य असल्यास शॉर्ट सर्किट होत नाही
कनेक्शन नीट केल्यास मोटारचा आवाज कमी येतो

५) निष्कर्ष

मोटार रीवाइंडिंगमुळे खराब मोटार कमी खर्चात पुन्हा वापरता येते. विग्यान आश्रमातील इलेक्ट्रिक लॅबमध्ये प्रत्यक्ष काम केल्यामुळे मोटारचे पाकार, वायर गेज, कॉइल पेपर व स्टेटर कनेक्शन यांची सखोल माहिती मिळाली. ही कौशल्ये रोजगारासाठी व दैनंदिन वापरासाठी अत्यंत उपयुक्त आहेत.

विज्ञान आश्रमात शिकलेले ज्ञान वापरून मी पाबळ गावामध्ये प्रत्यक्ष मोटार रीवाइंडिंग केले .