PLANT TISSUE CULTURE
१) प्रस्तावना (Introduction)
प्लांट टिश्यू कल्चर ही वनस्पती जैवतंत्रज्ञानातील एक महत्त्वाची प्रयोगशाळा पद्धत आहे. या तंत्रामध्ये वनस्पतीच्या पेशी, ऊती किंवा अवयव निर्जंतुक परिस्थितीत कृत्रिम पोषक माध्यमावर वाढवले जातात. या तंत्राचा उपयोग कमी वेळेत मोठ्या प्रमाणात एकसारखी व रोगमुक्त रोपे तयार करण्यासाठी केला जातो. कृषी, औषधी वनस्पती संवर्धन, फुलशेती आणि जैवविविधता संरक्षणामध्ये टिश्यू कल्चरचे महत्त्व वाढत आहे.
२) साहित्य
विविध शास्त्रज्ञांनी प्लांट टिश्यू कल्चरवर संशोधन केले आहे.
Haberlandt (1902) यांनी टिश्यू कल्चरची संकल्पना मांडली.
Murashige आणि Skoog (1962) यांनी विकसित केलेले MS माध्यम आजही सर्वाधिक वापरले जाते.
टिश्यू कल्चरचा वापर केळी, ऊस, ऑर्किड, बटाटा, आणि औषधी वनस्पतींच्या संवर्धनासाठी यशस्वीपणे केला जात आहे.
संशोधनातून असे दिसून येते की टिश्यू कल्चरमुळे उत्पादन वाढते व रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो.
३) कृती
प्लांट टिश्यू कल्चरची प्रक्रिया खालील टप्प्यांमध्ये केली जाते:
- Explant निवड – निरोगी वनस्पतीचा भाग (पान, खोड, मेरिस्टेम) निवडणे
- निर्जंतुकीकरण – रसायनांच्या सहाय्याने जंतू नष्ट करणे
- माध्यम तयारी – MS माध्यमात साखर, हार्मोन्स व अगर मिसळणे
- Inoculation – निर्जंतुक परिस्थितीत explant माध्यमावर ठेवणे
- Incubation – योग्य तापमान व प्रकाशात वाढ होऊ देणे
- Hardening – रोपांना नैसर्गिक वातावरणाशी जुळवून घेणे
प्लांट टिश्यू कल्चरबाबत शेतकरी व विद्यार्थ्यांमध्ये सर्वेक्षण करण्यात आले.
सर्वेक्षणातील मुद्दे:
टिश्यू कल्चरबद्दल माहिती आहे का?
टिश्यू कल्चर रोपे वापरली आहेत का?
उत्पादनात वाढ झाली का?
खर्च व फायदे याबाबत मत
निष्कर्ष:
बहुतेक शेतकऱ्यांना टिश्यू कल्चरचे फायदे माहित असून उत्पादन वाढीसाठी ते उपयुक्त असल्याचे आढळले.
AUTOCLAVE
1) प्रस्तावना (Introduction)
प्रयोगशाळा, रुग्णालये व Plant Tissue Culture मध्ये निर्जंतुकीकरण (Sterilization) ही अत्यंत महत्त्वाची प्रक्रिया आहे. सूक्ष्मजंतू, जीवाणू, बुरशी व त्यांच्या बीजाणूंमुळे प्रयोग दूषित (contaminated) होऊ शकतात.
Autoclave हे उच्च तापमान व दाबाच्या साहाय्याने निर्जंतुकीकरण करणारे प्रभावी उपकरण आहे. साधारणपणे 121°C तापमान व 15 psi दाबावर 15–20 मिनिटे Autoclave प्रक्रिया केली जाते. या प्रक्रियेमुळे सर्व प्रकारचे सूक्ष्मजंतू पूर्णपणे नष्ट होतात.
2) साहित्य सर्वे (Literature Survey)
विविध संशोधन लेख व पुस्तकांनुसार Autoclave Sterilization ही सर्वाधिक विश्वसनीय पद्धत मानली जाते.
वैज्ञानिक अभ्यासातून असे आढळते की:
ओलसर उष्णतेमुळे (Moist heat) प्रथिनांचे (proteins) विघटन होऊन सूक्ष्मजंतू नष्ट होतात.
Autoclave द्वारे बॅक्टेरिया, फंगस, व्हायरस व बीजाणू प्रभावीपणे नष्ट होतात.
Plant Tissue Culture, Microbiology व Medical laboratories मध्ये Autoclave अनिवार्य आहे.
चुकीचा वेळ, दाब किंवा तापमान असल्यास निर्जंतुकीकरण अपूर्ण राहते.
3) निरीक्षण (Observation)
Autoclave Sterilization दरम्यान खालील निरीक्षणे नोंदविण्यात आली:
Autoclave केल्यानंतर काचेची भांडी, माध्यमे व उपकरणे पूर्णपणे स्वच्छ दिसली.
योग्य तापमान व दाब राखल्यास कोणतीही contamination आढळली नाही.
कमी वेळ किंवा कमी दाब वापरल्यास सूक्ष्मजंतूंची वाढ आढळून आली.
Autoclave tape रंग बदलल्यामुळे योग्य निर्जंतुकीकरण झाले असल्याचे स्पष्ट झाले.
4) निष्कर्ष (Conclusion)
Autoclave Sterilization ही सुरक्षित, प्रभावी व विश्वासार्ह निर्जंतुकीकरण पद्धत आहे. प्रयोगशाळेतील उपकरणे, माध्यमे व कचरा निर्जंतुक करण्यासाठी Autoclave अत्यावश्यक आहे. योग्य तापमान, दाब व वेळ पाळल्यास पूर्ण निर्जंतुकीकरण साध्य होते आणि प्रयोगांचे यश सुनिश्चित होते. त्यामुळे वैज्ञानिक संशोधन व Plant Tissue Culture मध्ये Autoclave Sterilization चे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे.
CACTUS NARSERY MANAGEMENT
1) प्रस्तावना (Introduction)
कॅक्टस ही अल्प पाण्यात वाढणारी, आकर्षक व टिकाऊ शोभेची वनस्पती आहे. वाढते शहरीकरण, घरगुती बागकाम व इंटिरियर डेकोरेशनमुळे कॅक्टसला मोठी मागणी आहे. योग्य नर्सरी व्यवस्थापन केल्यास निरोगी, आकर्षक व विक्रीयोग्य कॅक्टस उत्पादन मिळते. कॅक्टस नर्सरी व्यवस्थापनामध्ये योग्य माध्यम, सिंचन, प्रकाश, तापमान, कीड-रोग नियंत्रण व रोपांची निगा यांचा समावेश होतो.
2) सर्वे (Survey)
स्थानिक नर्सरी, गार्डन सेंटर व शेतकऱ्यांच्या सर्वेक्षणातून पुढील बाबी आढळून आल्या:
कॅक्टस कमी देखभाल खर्चात चांगले उत्पादन देतात.
कुंडीत (pots) व पॉलीबॅगमध्ये कॅक्टसची लागवड अधिक लोकप्रिय आहे.
चांगला निचरा असलेले माध्यम वापरल्यास कुज (root rot) कमी दिसते.
घरगुती सजावटीसाठी लहान कॅक्टसना जास्त मागणी आहे.
3) साहित्य (Materials)
कॅक्टस नर्सरीसाठी आवश्यक साहित्य:
कॅक्टस रोपे / कटिंग / बिया
कुंड्या (माती/प्लास्टिक) किंवा पॉलीबॅग
माध्यम: वाळू + बागेची माती + कंपोस्ट (योग्य निचऱ्यासाठी)
पाणी देण्यासाठी स्प्रे/कॅन
सावली जाळी (shade net)
कीड-रोग नियंत्रणासाठी आवश्यक साधने
लेबल्स व नर्सरी टेबल/रॅक
4) उद्देश (Objectives)
निरोगी व आकर्षक कॅक्टस रोपे तयार करणे
योग्य नर्सरी व्यवस्थापन तंत्रांचा अभ्यास करणे
कमी खर्चात जास्त उत्पादन मिळवणे
कॅक्टसची बाजारपेठीय गुणवत्ता वाढवणे
विद्यार्थ्यांना/शेतकऱ्यांना कॅक्टस लागवडीचे ज्ञान देणे
5) निरीक्षण (Observation)
नर्सरी व्यवस्थापनादरम्यान खालील निरीक्षणे नोंदविण्यात आली:
चांगला निचरा असलेल्या माध्यमात कॅक्टसची वाढ चांगली झाली.
कमी पण नियमित पाणी दिल्यास रोपे निरोगी राहिली.
अर्धसावलीत ठेवलेल्या रोपांवर सूर्यदाह कमी दिसला.
जास्त पाणी दिल्यास काही रोपांमध्ये कुज दिसून आली.
योग्य निगा घेतल्यास कॅक्टसवर फुलोरा दिसून आला.
6) निष्कर्ष (Conclusion)
कॅक्टस नर्सरी व्यवस्थापन हे सोपे, कमी खर्चिक व फायदेशीर आहे. योग्य माध्यम, मर्यादित सिंचन, पुरेसा प्रकाश व नियमित निरीक्षण केल्यास उच्च दर्जाची कॅक्टस रोपे तयार होतात. वाढत्या मागणीमुळे कॅक्टस नर्सरी व्यवसाय व शैक्षणिक प्रकल्पांसाठी उपयुक्त ठरतो. योग्य व्यवस्थापनामुळे उत्पादनाची गुणवत्ता व आर्थिक लाभ दोन्ही वाढतात.
WATER HOLDING CAPICITY
1) प्रस्तावना (Introduction)
माती किंवा वाढ माध्यमाची Water Holding Capacity म्हणजे त्या माध्यमात पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता होय. वनस्पतींच्या योग्य वाढीसाठी मातीमध्ये आवश्यक तेवढे पाणी साठवले जाणे गरजेचे असते.
Standard soil, FYM (Farm Yard Manure) व विविध growing media यांची जलधारण क्षमता वेगवेगळी असते. Filter paper पद्धतीने मातीतील पाण्याचे प्रमाण मोजणे ही सोपी व अचूक पद्धत आहे. जलधारण क्षमता माहित असल्यास योग्य सिंचन व्यवस्थापन करता येते.
2) साहित्य (Materials)
या प्रयोगासाठी लागणारे साहित्य:
Standard soil (मानक माती)
FYM (शेणखत)
Growing media (उदा. माती + वाळू + कंपोस्ट)
Filter paper
बीकर / काचेचे भांडे
वजन काटा (Balance)
पाणी
मोजमाप सिलेंडर
ट्रे / प्लेट
नोटबुक व पेन
3) उद्देश (Objectives)
Standard soil, FYM व growing media यांची जलधारण क्षमता मोजणे
वेगवेगळ्या माध्यमांतील पाणी धरण्याच्या क्षमतेची तुलना करणे
पाण्याचा योग्य वापर व सिंचन नियोजन समजून घेणे
वनस्पती वाढीसाठी योग्य माध्यम ठरवणे
4) सर्वे (Survey)
शेतकरी, नर्सरी व कृषी विद्यार्थ्यांच्या सर्वेक्षणातून खालील बाबी समजल्या:
FYM मध्ये पाणी धरण्याची क्षमता जास्त असते.
वाळूयुक्त मातीमध्ये पाणी लवकर निघून जाते.
Growing media मध्ये घटकांनुसार जलधारण क्षमता बदलते.
जास्त जलधारण क्षमतेमुळे पाण्याची बचत होते.
5) निरीक्षण (Observation)
Filter paper पद्धतीने प्रयोग करताना पुढील निरीक्षणे नोंदविण्यात आली:
FYM मध्ये पाणी जास्त प्रमाणात शोषले गेले.
Standard soil मध्ये मध्यम प्रमाणात पाणी धरून ठेवले गेले.
Growing media मध्ये घटकांच्या प्रमाणानुसार फरक दिसून आला.
Filter paper वरून अतिरिक्त पाणी निघून गेल्यानंतर उरलेले पाणी माध्यमाच्या क्षमतेवर अवलंबून होते.
जास्त सेंद्रिय घटक असलेल्या माध्यमाची जलधारण क्षमता जास्त होती.
6) निष्कर्ष (Conclusion)
या अभ्यासातून असे निष्कर्ष निघाले की:
FYM ची Water Holding Capacity सर्वाधिक आहे.
Standard soil ची जलधारण क्षमता मध्यम आहे.
Growing media ची क्षमता त्यातील घटकांवर अवलंबून असते.
योग्य माध्यम निवडल्यास पाण्याचा कार्यक्षम वापर करता येतो.
वनस्पतींच्या चांगल्या वाढीसाठी जास्त जलधारण क्षमता असलेले माध्यम उपयुक्त ठरते.
pH meter
1) प्रस्तावना (Introduction)
द्रावण किती आम्लीय (acidic) किंवा क्षारीय/शारिय (alkaline/basic) आहे हे दर्शविणारी संख्या म्हणजे pH होय. pH चे मोजमाप 0 ते 14 या श्रेणीत केले जाते. pH = 7 असलेले द्रावण तटस्थ (neutral) असते, 7 पेक्षा कमी pH आम्लीय तर 7 पेक्षा जास्त pH क्षारीय असते.
द्रावणाचा pH अचूकपणे मोजण्यासाठी pH मीटर हे इलेक्ट्रॉनिक उपकरण वापरले जाते. शेती, माती परीक्षण, पाणी गुणवत्ता, प्रयोगशाळा व उद्योगांमध्ये pH मीटरचा मोठ्या प्रमाणावर वापर होतो.
2) उद्देश (Objectives)
द्रावणाचा pH मोजणे
द्रावण आम्लीय, तटस्थ किंवा क्षारीय आहे का हे ठरवणे
pH मीटर वापरण्याची पद्धत समजून घेणे
वेगवेगळ्या द्रावणांच्या pH मूल्यांची तुलना करणे
3) साहित्य (Materials)
या प्रयोगासाठी लागणारे साहित्य:
pH मीटर
बफर द्रावण (pH 4, 7, 9 किंवा 10)
चाचणी द्रावण (पाणी / माती द्रावण / रसायन द्रावण)
बीकर
डिस्टिल्ड पाणी
टिश्यू पेपर
स्टँड / ट्रे
4) सर्वे (Survey)
विविध प्रयोगशाळा व कृषी क्षेत्रातील सर्वेक्षणातून खालील बाबी आढळून आल्या:
pH मीटर हे pH पेपरपेक्षा अधिक अचूक परिणाम देते.
शेतीमध्ये मातीचा pH ठरवण्यासाठी pH मीटर मोठ्या प्रमाणावर वापरला जातो.
पिण्याच्या पाण्याची गुणवत्ता तपासण्यासाठी pH मोजणे आवश्यक असते.
pH संतुलन नसल्यास पिकांच्या वाढीवर विपरीत परिणाम होतो.
5) निरीक्षण (Observation)
pH मीटर वापरताना खालील निरीक्षणे नोंदविण्यात आली:
बफर द्रावण वापरून pH मीटर कॅलिब्रेट केल्यावर अचूक वाचन मिळाले.
आम्लीय द्रावणाचा pH 7 पेक्षा कमी आढळला.
तटस्थ द्रावणाचा pH सुमारे 7 होता.
क्षारीय द्रावणाचा pH 7 पेक्षा जास्त आढळला.
प्रत्येक मोजमापानंतर इलेक्ट्रोड स्वच्छ केल्यास परिणाम स्थिर मिळाले.
6) निष्कर्ष (Conclusion)
pH मीटर हे द्रावण किती आम्लीय किंवा क्षारीय आहे हे सांगणारे अचूक व विश्वासार्ह उपकरण आहे. pH मूल्याच्या आधारे द्रावणाचे स्वरूप ठरवता येते. शेती, प्रयोगशाळा व पाणी परीक्षणासाठी pH मीटरचा वापर अत्यंत उपयुक्त आहे. योग्य कॅलिब्रेशन व काळजी घेतल्यास pH मीटर अचूक परिणाम देते.
oven
ओव्हन (Hot Air Oven)
1) प्रस्तावना (Introduction)
ओव्हन हे उष्णतेच्या मदतीने वस्तू वाळविण्यास आणि निर्जंतुकीकरण (Sterilization) करण्यासाठी वापरले जाणारे प्रयोगशाळेतील महत्त्वाचे उपकरण आहे. ओव्हनमध्ये कोरडी उष्णता (Dry Heat) वापरली जाते. या उष्णतेमुळे सूक्ष्मजंतू नष्ट होतात. प्रयोगशाळेत विशेषतः काचसामग्री (Glassware) निर्जंतुक करण्यासाठी ओव्हनचा वापर केला जातो.
2) ओव्हनचे उपयोग (Uses of Oven)
काचसामग्री वाळविण्यासाठी
काचसामग्रीचे निर्जंतुकीकरण करण्यासाठी
प्रयोगापूर्वी भांडी पूर्णपणे कोरडी करण्यासाठी
ओलावा काढून टाकण्यासाठी
3) ओव्हनमध्ये निर्जंतुक केली जाणारी काचसामग्री
बीकर (Beaker)
टेस्ट ट्यूब (Test Tube)
कोनिकल फ्लास्क (Conical Flask)
पेट्री डिश
काचच्या पिपेट्स
साधारणपणे ओव्हनमध्ये 160°C तापमानावर 2 तास किंवा 170°C तापमानावर 1 तास काचसामग्री निर्जंतुक केली जाते.
4) Tissue Culture Lab मध्ये ओव्हनचे महत्त्व
Tissue Culture मध्ये पूर्ण निर्जंतुकीकरण (Aseptic condition) आवश्यक असते.
काचसामग्री निर्जंतुक नसेल तर contamination होऊ शकते.
ओव्हनमुळे काचसामग्रीतील बुरशी, जीवाणू व बीजाणू नष्ट होतात.
Autoclave ने ओलसर वस्तू निर्जंतुक केल्या जातात, तर ओव्हनचा वापर कोरड्या काचसामग्रीसाठी केला जातो.
बीकर, टेस्ट ट्यूब, कोनिकल फ्लास्क निर्जंतुक असल्यामुळे Tissue Culture प्रयोग यशस्वी होतात.
