बोर्ड भरणे

१) प्रस्तावना

विद्युत उपकरणांना सुरक्षित आणि नियंत्रित पद्धतीने पुरवठा करण्यासाठी बोर्ड वायरिंग महत्त्वाची भूमिका बजावते. घर, कार्यालय किंवा उद्योगातील विविध सर्किट्सचे योग्य नियोजन, तारांची निवड, स्विच-सॉकेटची मांडणी व सुरक्षा मानकांचे पालन हे सर्व बोर्ड वायरिंगमध्ये येते. योग्य प्रकारे केलेले वायरिंग सुरक्षितता, कार्यक्षमता आणि दीर्घकालीन स्थिरतेसाठी आवश्यक आहे.२) उद्देश

• विद्युत पुरवठ्याचे वितरण व्यवस्थित करणे
• सर्किट्सचे नियंत्रण व संरक्षण सुनिश्चित करणे
• सुरक्षित, टिकाऊ आणि अचूक वायरिंग प्रणाली तयार करणे
• ओव्हरलोड, शॉर्ट सर्किट यांसारख्या धोक्यांपासून संरक्षण मिळवणे
• वायरिंगचे ज्ञान व कौशल्य practically विकसित करणे

३) साहित्य

• वायर (रंग कोडनुसार – फेज, न्यूट्रल, अर्थ)
• स्विच, सॉकेट, होल्डर, फ्यूज/MCB
• बोर्ड/प्लेट
• स्क्रू-ड्रायव्हर, प्लायर, कटर/स्ट्रिपर
• इन्सुलेटिंग टेप
• टेस्ट लॅम्प / मल्टीमीटर
• ड्रिल मशीन (गरजेनुसार)

४) कृती / निरीक्षण

1. सर्व साहित्याची तपासणी करून सुरक्षेची खात्री केली.
2. बोर्डाचे मोजमाप घेऊन आवश्यक जागा ठरवली.
3. फेज, न्यूट्रल आणि अर्थ वायर रंग कोड प्रमाणे निवडून कापल्या.
4. स्विच-सॉकेटची योग्य मांडणी करून जोडणी केली.
5. तारांच्या टोकांना स्ट्रिप करून सुरक्षितपणे जोडले.
6. कनेक्शन घट्ट करून इन्सुलेशन तपासले.
7. टेस्ट लॅम्प/मल्टीमीटरने सर्किटची चाचणी केली.
8. संपूर्ण वायरिंग व्यवस्थित बसवून बोर्ड बंद केला.

निरीक्षण: सर्व जोडण्या योग्य क्रमाने झाल्यामुळे सर्किट योग्यप्रकारे कार्यरत आढळले; कोणत्याही ठिकाणी स्पार्क किंवा ओव्हरहिटिंग दिसून आले नाही.

५) निष्कर्ष

बोर्ड वायरिंग करताना योग्य साहित्याची निवड, रंग कोडचे पालन, मजबूत जोडणी व सुरक्षा नियमांचे अनुसरण करणे अत्यंत आवश्यक आहे. योग्य पद्धतीने केलेले वायरिंग सुरक्षित, विश्वसनीय आणि कार्यक्षम असते. या प्रयोगातून घरगुती विद्युत इंस्टॉलेशनचे मूलभूत तत्त्व स्पष्टपणे समजले १) प्रस्तावना

घरगुती स्वयंपाकघरातील मिक्सर हे एक महत्त्वाचे इलेक्ट्रिक उपकरण आहे. वेळोवेळी मिक्सरमध्ये जॅम होणे, आवाज वाढणे, ब्लेड फिरणे थांबणे, वायरिंगची समस्या किंवा मोटर गरम होणे अशा अनेक बिघाड दिसतात. अशा वेळी साधी तपासणी आणि योग्य दुरुस्ती तंत्र जाणून घेणे महत्वाचे असते. मिक्सरची दुरुस्ती केल्याने त्याचे आयुष्य वाढते व उपकरण सुरक्षितपणे वापरता येते.

२) उद्देश

• मिक्सरचे मूलभूत भाग व त्यांचे कार्य समजून घेणे
• दोष शोधणे (Troubleshooting) याची पद्धत शिकणे
• साध्या बिघाडांची दुरुस्ती प्रत्यक्ष करणे
• सुरक्षा नियमांचे पालन करून इलेक्ट्रिक उपकरणे उघडणे व तपासणे
• योग्य मेंटेनन्समुळे उपकरणाचा कार्यक्षम वापर

BATTERY बॅटरी मेंटेनन्सचा अनुभव – आश्रमातील शिकण्याचा टप्पा
आश्रमात राहात असताना मला बॅटरी मेंटेनन्सचं काम शिकण्याची उत्तम संधी मिळाली. सुरुवातीला बॅटरीचं काम थोडं कठीण वाटलं, पण दिवसेंदिवस अनुभव घेतल्यावर त्यामागचं विज्ञान आणि काळजी समजली. मी बॅटरीमध्ये पाणी कसे भरायचे, कोणते पाणी वापरायचे, आणि त्याचे योग्य प्रमाण किती ठेवायचे हे शिकले. त्याचबरोबर बॅटरी चार्ज करताना कोणत्या सुरक्षा नियमांचं पालन करावं, आणि ओव्हरचार्जिंग टाळण्यासाठी काय काळजी घ्यावी, याचंही ज्ञान मिळालं.

आम्ही सगळ्या बॅटऱ्या स्वच्छ ठेवण्यावर, त्यांच्या कनेक्शनची तपासणी करण्यावर आणि नियमित पातळी तपासण्यावर भर दिला. हे काम करताना जबाबदारी, शिस्त आणि संयम या तीन गोष्टी शिकायला मिळाल्या. या अनुभवातून मला केवळ तांत्रिक ज्ञान नाही, तर टीमवर्क आणि प्रॅक्टिकल कामाचं महत्त्वही समजलं.

आजही जेव्हा बॅटरी मेंटेनन्सचं काम पाहतो, तेव्हा आश्रमात शिकलेला हा अनुभव मनात अभिमानाने जागा घेतो. तो माझ्या शिक्षणातील एक महत्त्वाचा आणि प्रेरणादायी टप्पा ठरला आहेबॅटरीचा वॅट (Watt) कसा तपासायचा

बॅटरीचा वॅट म्हणजे ती बॅटरी एक वेळेस किती विद्युत शक्ती (Power) पुरवू शकते हे दर्शवते.
वॅट काढण्यासाठी खालील सोपा फॉर्म्युला वापरला जातो

Watt = Voltage × Current (Ampere)

1. बॅटरीचा व्होल्टेज (Voltage) तपासा
   सर्वप्रथम बॅटरीवर लिहिलेलं व्होल्टेज (V) बघा.
   उदा. — बॅटरीवर “12V” लिहिलं असेल, म्हणजे ती 12 व्होल्टची बॅटरी आहे
2. अँपिअर-ऑवर (Ah) तपासा
   बॅटरीवर “12V 150Ah” असं काहीसं लिहिलेलं असतं.
   यात “150Ah” म्हणजे ती बॅटरी १ तासात 150 अँपिअर करंट देऊ शकते.
3. वॅट-आवर (Watt-hour) काढा
   फॉर्म्युला वापरून काढा

उदा.
जर बॅटरी 12V 150Ah असेल तर
12 × 150 = 1800 Wh (Watt-hour)
म्हणजेच ही बॅटरी 1.8 किलोवॅट-तास (kWh) ऊर्जा साठवू शकते.

4. मल्टीमीटरने तपासणी (प्रत्यक्ष मोजमाप)
   जर तुला बॅटरीचा व्होल्टेज तपासायचा असेल तर डिजिटल मल्टीमीटर वापर.

मल्टीमीटर DC मोडमध्ये ठेव.
लाल वायर बॅटरीच्या + टर्मिनलला आणि काळी वायर – टर्मिनलला लाव.
स्क्रीनवर दाखवलेलं व्होल्टेज वाच.
जर 12V बॅटरीची वॅल्यू 12.6V असेल → पूर्ण चार्ज.
11.8V किंवा कमी असेल → बॅटरी डिस्चार्ज आहे.

5. लहान टीप
   नेहमी डिस्टिल्ड वॉटर वापर.
   तपासणी करताना सुरक्षित हातमोजे आणि चष्मा वापर.
   चार्जिंग करताना धातूच्या वस्तू जवळ ठेवू नकोस.
   15₹ एक बॉटल
   तरी एकूण 15 बॅटरी होत्या
   टोटल रक्कम
   450

प्रस्तावना मोटार वाइंडिंग

इलेक्ट्रिक मोटर उद्योग, शेती, घरगुती उपकरणे तसेच कारखान्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणात वापरली जाते. मोटर दीर्घकाळ चालल्याने किंवा ओव्हरलोड, व्होल्टेज समस्या, ओव्हरहिटींग किंवा इन्सुलेशन खराब होण्यामुळे मोटरचे वाइंडिंग जळते. अशावेळी मोटर बदलण्याऐवजी रिवाइंडिंग करून ती पुन्हा कार्यक्षम करता येते.

उद्देश

मोटर रिवाइंडिंगचा मुख्य उद्देश म्हणजे

कृती

१) मोटर डिसमँटल करणे

मोटरचे कव्हर, रोटर आणि स्टेटर वेगळे करणे

2. जुने काढणे
3. जळालेले कॉपर वायर, इन्सुलेशन व स्लॉट वेजेस काढणे
4. साफसफाई
   • स्टेटर स्लॉट साफ करणे व बर्निशिंग
5. स्लॉट इन्सुलेशन बसवणे
   • नवीन इन्सुलेशन पेपर किंवा मायलर बसवणे
6. नवीन कॉइल बनवणे
   • आवश्यक गेजच्या कॉपर वायरची कॉइल तयार करणे
7. कॉइल स्टेटरमध्ये बसवणे
   • योग्य क्रमाने आणि ताणाने कॉइल बसवणे
8. कनेक्शन व जॉइंट करणे
   • स्टार/डेल्टा कनेक्शनप्रमाणे जॉइंट करणे
9. व्हर्निश (Varnish) करणे आणि बेकिंग
   • इन्सुलेशन मजबूत करण्यासाठी
10. मोटर पुन्हा Assemble करणे
11. टेस्टिंग

• नो-लोड टेस्ट, वायब्रेशन, करंट व व्होल्टेज तपासणी

निरीक्षण

रिवाइंड केल्यानंतर खालील गोष्टी तपासल्या जातात:

• मोटर योग्य दिशेने आणि वेगाने फिरते का?
• करंट ड्रॉ मानकांनुसार आहे का?
• मोटर गरम होते का?
• कंपन (vibration) किंवा आवाज येतो का?
• इन्सुलेशन रेजिस्टन्स (Megger value) योग्य आहे का?

ग्रे वॉटर म्हणजे घरातून निघालेलं तुलनेने हलकं गाळलेलं पाणी (स्नान, धुणे, वाशिंग मशीन इत्यादी). योग्य पद्धतीने शुद्ध केल्यास ते बागकाम, फ्लशिंग आणि इतरवापरासाठी पुन्हा वापरता येऊ शकते.
या प्रकल्पात आपण ग्रे वॉटरची प्रक्रिया करून त्याचे शुद्धीकरण कसे होते ते पाहणार आहोत.

२. उद्देश

• घरगुती ग्रे वॉटर संकलन व शुद्धीकरणाची प्रक्रिया समजून घेणे.
• जलवापर कमी करून पर्यावरणपूरक उपाय शिकणे.

३. साहित्य / उपकरणे

• ग्रे वॉटर स्रोतातून संकलित पाणी
• जाळी / फिल्टर (Primary Filtration साठी)
• तलछट टाकी (Sedimentation Tank)
• बायोलॉजिकल ट्रीटमेंट युनिट (उदा. रासायनिक किंवा लवकर नष्ट होणारे सूक्ष्मजीव)
• टेस्टींग किट (pH, Turbidity, BOD मोजण्यासाठी)

४. कृती

१. ग्रे वॉटर संकलन (Collection):
घरातून निघालेला ग्रे वॉटर एका भांड्यात संकलित करा.

२. प्राथमिक गाळणी (Primary Filtration):

• मोठ्या घाण / कचऱ्याचे तुकडे जाळी किंवा फिल्टरद्वारे काढा.
• पाणी स्वच्छ दिसेपर्यंत फिल्टर करा.

३. तलछट टाकी (Sedimentation Tank):

• फिल्टर केलेले पाणी तलछट टाकीत ठेवून ४–६ तास राहू द्या.
• जड कण खालच्या बाजूला बसतील.

४. जैविक उपचार (Biological Treatment):

• मऊ कण / सूक्ष्मजीव वापरून पाण्यातील घाण / रासायनिक घटक कमी करा.
• २४–४८ तासानंतर पाणी तपासा.

६. निष्कर्ष

वॉटर संकलन: घरातून निघालेल्या पाण्याचे संकलन करा.

1. प्राथमिक गाळणी (Primary Filtration): मोठे कण/घाण जाळी किंवा फिल्टरद्वारे काढा.
2. तलछट टाकी (Sedimentation Tank): पाणी ४–६ तास तलछट टाकीत ठेवा. जड कण खाली बसतील.
3. जैविक उपचार (Biological Treatment): सूक्ष्मजीव वापरून पाण्याचे शुद्धीकरण करा.

मिक्सर दुरुस्ती

प्रस्तावना :

मिक्सर हे घरगुती विद्युत उपकरण असून त्याचा वापर दळणे, वाटणे व मिसळणे यासाठी केला जातो. सततच्या वापरामुळे मिक्सरमध्ये बिघाड होऊ शकतो. अशा वेळी योग्य पद्धतीने दुरुस्ती केल्यास खर्च वाचतो आणि उपकरण पुन्हा सुरक्षितपणे वापरता येते.

उद्देश :

1. मिक्सरमधील बिघाड ओळखणे.
2. मिक्सर सुरक्षितपणे दुरुस्त करणे.
3. मिक्सरचे आयुष्य वाढवणे.
4. विद्युत उपकरणांची माहिती मिळवणे.

साहित्य :

1. स्क्रू ड्रायव्हर
2. टेस्टिंग लॅम्प
3. मल्टीमीटर
4. इन्सुलेशन टेप
5. नवीन कार्बन ब्रश (आवश्यक असल्यास)
6. वायर
7. स्वच्छ कापड

निरीक्षण :

1. मिक्सर चालू होत नव्हता.
2. प्लग व वायरमध्ये सैल संपर्क आढळला.
3. कार्बन ब्रश झिजलेले दिसले.
4. स्विचमध्ये बिघाड असल्याचे आढळले.

निष्कर्ष :

योग्य साधनांच्या साहाय्याने आणि काळजीपूर्वक तपासणी केल्यास मिक्सरची दुरुस्ती सहज करता येते. मिक्सर योग्यरित्या दुरुस्त केल्यामुळे तो पुन्हा सुरळीत चालू झाला. वेळोवेळी देखभाल केल्यास मिक्सरमध्ये बिघाड होण्याची शक्यता कमी होते.:मिक्सर दुरुस्ती प्रोजेक्ट

जनरेटर दुरुस्त व ऑइल बदलणे

प्रस्तावना

जनरेटर हे वीजपुरवठा खंडित झाल्यास वापरले जाणारे महत्त्वाचे यंत्र आहे. घरगुती, शेती तसेच औद्योगिक क्षेत्रात जनरेटरचा मोठ्या प्रमाणावर उपयोग होतो. नियमित देखभाल न केल्यास जनरेटरच्या इंजिनमध्ये बिघाड होतो. त्यामुळे जनरेटरची वेळोवेळी दुरुस्ती व इंजिन ऑइल बदलणे आवश्यक असते.

उद्देश

1. जनरेटरची कार्यपद्धती समजून घेणे.
2. जनरेटरमधील बिघाड ओळखणे.
3. जुनं इंजिन ऑइल काढून नवीन ऑइल भरण्याची प्रक्रिया शिकणे.
4. जनरेटर सुरक्षित व सुरळीत चालू करणे.
5. जनरेटरचे आयुष्य वाढवणे.

निरीक्षण

तपासणी दरम्यान खालील गोष्टी आढळल्या:

• जनरेटर उशिरा स्टार्ट होत होता.
• इंजिनमधील ऑइल काळे व जाड झालेले होते.
• जनरेटर चालू असताना जास्त आवाज येत होता.
• ऑइल लेव्हल कमी होती.
• एअर फिल्टर मळलेला होता.

या निरीक्षणावरून ऑइल बदलणे आवश्यक असल्याचे लक्षात आले.

कृती

1. जनरेटर बंद करून काही वेळ थंड होऊ दिला.
2. ऑइल ड्रेन बोल्ट उघडून जुनं ऑइल पूर्णपणे बाहेर काढले.
3. ड्रेन बोल्ट परत घट्ट बसवला.
4. कंपनीने सुचवलेले नवीन इंजिन ऑइल योग्य प्रमाणात भरले.
5. ऑइल लेव्हल गेजने तपासली.
6. एअर फिल्टर साफ केला किंवा आवश्यक असल्यास बदलला.
7. जनरेटर सुरू करून योग्य प्रकारे चालू आहे का ते तपासले.

निष्कर्ष

जनरेटरचे ऑइल वेळेवर बदलल्यामुळे इंजिन सुरळीत चालू झाले व आवाज कमी झाला. योग्य देखभाल व दुरुस्ती केल्यास जनरेटरची कार्यक्षमता वाढते व भविष्यात मोठे बिघाड टाळता येतात.

CCTV

CCTV म्हणजे Closed Circuit Television. याचा उपयोग एखाद्या ठिकाणी सतत लक्ष ठेवण्यासाठी होतो. शाळा, कॉलेज, ऑफिस, सोसायटी, शेत किंवा सार्वजनिक ठिकाणी CCTV मुळे सुरक्षा वाढते.

CCTV म्हणजे Closed Circuit Television. याचा उपयोग एखाद्या ठिकाणी सतत लक्ष ठेवण्यासाठी होतो. शाळा, कॉलेज, ऑफिस, सोसायटी, शेत किंवा सार्वजनिक ठिकाणी CCTV मुळे सुरक्षा वाढते.

2) विज्ञान आश्रमामध्ये CCTV इंस्टॉलेशन

मी विज्ञान आश्रमामध्ये अनेक CCTV कॅमेरे बसवले आहेत. यातून मला कॅमेरा कसा बसवायचा, कनेक्शन कसे करायचे आणि DVR (Digital Video Recorder) शी कसे जोडायचे हे शिकायला मिळाले.

3) CCTV इंस्टॉलेशनसाठी लागणारे साहित्य

CCTV बसवण्यासाठी काही साहित्य आवश्यक असते :

Dome Camera – घरात किंवा ऑफिसमध्ये वापरला जातो.

Bullet Camera – बाहेरच्या जागेसाठी (Outdoor) वापरला जातो.

Wire / Cable (Coaxial Cable किंवा Cat6 LAN Cable) – कॅमेऱ्याला DVR शी जोडण्यासाठी.

DVR (Digital Video Recorder) – सर्व कॅमेऱ्यांचे रेकॉर्डिंग आणि कंट्रोल करण्यासाठी.

Adaptor / Power Supply – कॅमेऱ्याला वीज पुरवण्यासाठी.

Hard Disk – रेकॉर्डिंग साठवण्यासाठी.

4) Dome व Bullet कॅमेऱ्यात फरक

Dome Camera – गोलाकार, लहान, आकर्षक, इनडोअर वापरासाठी.

Bullet Camera – लांबट आकाराचा, जास्त अंतरापर्यंत दृश्य कॅप्चर करतो, आऊटडोअर वापरासाठी.

5) शिकलेले कौशल्य

CCTV इंस्टॉलेशन करताना मला वायर कनेक्शन करणे, कॅमेऱ्याचे अँगल सेट करणे, DVR ला नेटवर्कशी जोडणे आणि लाईव्ह व्हिडिओ मोबाईलवर पाहणे हे सगळे शिकायला मिळाले. हे कौशल्य भविष्यात सुरक्षा सिस्टीमच्या कामासाठी उपयोगी आहे.

आम्ही आश्रम मधील सर्व कॅमेरे ची मेंटेनेस पाहतो विज्ञाना आश्रम कॅमेऱ्याचे अंडर मध्ये आहे आणि आश्रम मध्ये सगळे कॅमेरे चालू आहेत

गेस्ट होस्टेल चे कॅमेरे विशाल सर व कैलास जाधव सरांच्या मोबाईल मध्ये दिसतात

Change block type or style

Move Paragraph block from position 110 up to position 109

Move Paragraph block from position 110 down to position 111

Change text alignment

इस्त्रीदुरुस्ती

२) उद्देश

1. इस्त्रीचे भाग व त्यांचे कार्य समजून घेणे.
2. इस्त्रीतील साधे दोष ओळखणे.
3. सुरक्षित पद्धतीने इस्त्रीची दुरुस्ती करणे.
4. घरगुती उपकरणांची देखभाल करण्याची सवय लावणे.

३) कृती

1. सर्वप्रथम इस्त्रीचा प्लग वीजपुरवठ्यापासून काढला.
2. इस्त्रीचे बाह्य निरीक्षण केले (तार, प्लग, बॉडी).
3. स्क्रू ड्रायव्हरच्या मदतीने इस्त्रीचे कव्हर उघडले.
4. आतले भाग—हीटिंग कॉइल, थर्मोस्टॅट, वायर—तपासले.
5. सैल तार घट्ट केली / खराब तार बदलली.
6. पुन्हा सर्व भाग नीट बसवून कव्हर लावले.
7. वीजपुरवठा देऊन इस्त्री चालू करून तपासणी केली.

४) निरीक्षण

• काही वेळा इस्त्री गरम होत नव्हती कारण वायर सैल होती.
• प्लग किंवा स्विच खराब असल्यास वीजपुरवठा होत नाही.
• थर्मोस्टॅट नीट नसल्यास तापमान नियंत्रण होत नाही.

५) निष्कर्ष

साध्या बिघाडांसाठी योग्य काळजी व मूलभूत ज्ञान असल्यास इस्त्रीची दुरुस्ती घरीच करता येते. यामुळे वेळ व खर्चाची बचत होते. तसेच सुरक्षिततेचे नियम पाळणे अत्यंत आवश्यक आहे.१) प्रस्तावना

दैनंदिन जीवनात वापरली जाणारी इस्त्री हे एक महत्त्वाचे घरगुती उपकरण आहे. कपडे नीटस ठेवण्यासाठी इस्त्रीचा नियमित वापर केला जातो. वारंवार वापरामुळे किंवा चुकीच्या वापरामुळे इस्त्रीमध्ये बिघाड होऊ शकतो. त्यामुळे इस्त्रीची साधी दुरुस्ती माहिती असणे उपयुक्त ठरते.

२) उद्देश

1. इस्त्रीचे भाग व त्यांचे कार्य समजून घेणे.
2. इस्त्रीतील साधे दोष ओळखणे.
3. सुरक्षित पद्धतीने इस्त्रीची दुरुस्ती करणे.
4. घरगुती उपकरणांची देखभाल करण्याची सवय लावणे.

३) कृती (Procedure)

1. सर्वप्रथम इस्त्रीचा प्लग वीजपुरवठ्यापासून काढला.
2. इस्त्रीचे बाह्य निरीक्षण केले (तार, प्लग, बॉडी).
3. स्क्रू ड्रायव्हरच्या मदतीने इस्त्रीचे कव्हर उघडले.
4. आतले भाग—हीटिंग कॉइल, थर्मोस्टॅट, वायर—तपासले.
5. सैल तार घट्ट केली / खराब तार बदलली.
6. पुन्हा सर्व भाग नीट बसवून कव्हर लावले.
7. वीजपुरवठा देऊन इस्त्री चालू करून तपासणी केली.

४) निरीक्षण

• काही वेळा इस्त्री गरम होत नव्हती कारण वायर सैल होती.
• प्लग किंवा स्विच खराब असल्यास वीजपुरवठा होत नाही.
• थर्मोस्टॅट नीट नसल्यास तापमान नियंत्रण होत नाही.

५) निष्कर्ष

साध्या बिघाडांसाठी योग्य काळजी व मूलभूत ज्ञान असल्यास इस्त्रीची दुरुस्ती घरीच करता येते. यामुळे वेळ व खर्चाची बचत होते. तसेच सुरक्षिततेचे नियम पाळणे अत्यंत आवश्यक आहे.