जैविक खते तयार करणे ( गांडूळ खत )

कृषी क्षेत्रातील उत्पादन वाढवण्यासाठी आणि मातीच्या सुपीकतेला कायम ठेवण्यासाठी

खतांचा वापर एक महत्त्वाचा घटक आहे. परंतु, रासायनिक खतांमुळे पर्यावरणीय प्रदूषण

आणि मातीची गुणवत्ता कमी होऊ शकते. यामुळे, पर्यावरणपूरक आणि टिकाऊ उपाय म्हणून

जीविक खते (Organic Fertilizers) तयार करण्याकडे शेतकरी आणि कृषी तज्ञांचे लक्ष वळले आहे

•जीविक खते हे जैविक स्रोतांपासून बनवले जातात, ज्यामध्ये पीक लागवडीला आवश्यक असलेले पोषणतत्त्वे असतात.

यामध्ये कोणत्याही रासायनिक मिश्रणाचा वापर न करता, नैतिक आणि सेंद्रिय सामग्रीपासून तयार केले जाते.

यामध्ये प्रमुख घटक असतात – नायट्रोजन (N), फॉस्फोरस (P), पोटॅशियम (K), कॅल्शियम (Ca),

मॅग्नेशियम (Mg), सल्फर (S) आणि इतर सूक्ष्म पोषणतत्त्वे.

गांडूळ खत पैदास तंत्र:

गांडूळ पैदास करण्यासाठी इसिनिया फोयटीडा या विदेशी जातींचा वापर करावा. तसेच गांडूळाचे खड्ड्यावर दिवसभर सावली राहिली , याप्रमाणे छप्पर करावे साधारणपणे 2000 गांडूळ खतामध्ये सोडून त्यापासून प्रजनन, तसेच गांडूळ खत मिळवण्यासाठी जमिनीमध्ये 20 सेंटीमीटर ची एक मीटर लांबी व 60 सेमी रुंदी असा खड्डा खोदावा. या खड्ड्यामध्ये आधारित कंपोस्ट खत व अर्धे कंपोस्ट खत व अर्धे अर्ध कुजलेले सह्याद्री पदार्थ म्हणजेच पालपाचोळा मिसळून खड्ड्यात भरवा म्हणजेच हे गादी वाफ तयार होईल. हे खत अंदाजे 200 किलो होते. या गादी वाफेमध्ये 2000 गांडूळ सोडावेत, गांडूळ सोडल्यानंतर या गादी वाफेवर गोण पाटाचे अच्छादन करून त्यावर दिवसातून पाच वेळा पाणी शिंपडावे. अशाप्रकारे गांडूळ खत तयार होते. हे खत तयार झाल्यानंतर हाताने गांडूळ खत बाजूला करावे. शक्य खत वेगवेगळे करताना अवजाराचा (टिकाऊ, खोरे, खुरपे इत्यादी ) वापर करू नये. त्यामुळे गाढवांनी इजा पोचते. पूर्ण वाढ झालेले गांडूळ वर नेमूत केल्याप्रमाणे पुन्हा गादी वाफेत सोडावेत. या गांडूळ खतामध्ये गांडूळ यांचे अंडी त्यांचे विस्टा , मिश्रण टाकून त्यात मिसळून घ्यावे. तेथे गांडुळांची पद्धत सुरू होते परंतु हा खड्डा नेमूत असल्यास ठेवा. म्हणून तो खत करण्याच्या उपयुक्त असते.

गाढवांचे शेतासाठी फायदे

1) पाणी धारण करण्याची क्षमता वाढवणे

2)मुलायम व खनिज जिवाणूंचे संरक्षण

3)पर्यावरणास अनुकूल

4)गांठ व गंधाची समस्या नाही

5(किमतीमध्ये कमी खर्च

6)शरीरिक आरोग्याची व संरक्षणाची काळजी

7)रोग नियंत्रण

शेळी पालन

• शेळीच्या जाती

(अ) देशी जाती

1. उस्मानाबादी
2. संगमनेरी
3. जमनापारी
4. सिरोही

(ब) विदेशी जाती

1. सानेन
2. आफ्रिकन बोअर
3. अल्पाइन
4. अंगोरा
5. तोगेनबर्ग

• मेंढ्यांच्या जाती

(अ) देशी जाती

1. दख्खनी
2. नेल्लोर
3. बन्नूर
4. माडग्याळ

(ब) विदेशी जाती

1. मेरीनो

• शेळ्यांचे प्रजनन

1. वयात येण्याचा काळ सरासरी 7 ते10 महिने.
2. प्रथम गर्भ राहण्याचे वय 11 ते 15 महिने.
3. प्रथम गाभण राहताना शरीराचे वजन 22 ते 24 kg.
4. गाभण काळ 145 ते 150 दिवस.
5. दोन वेतातील अंतर 7 ते 9 महिने.

• मेंढ्यांचे प्रजनन

1. मेंढींचा गाभण काळ 142 दिवस ते 152 दिवस.
2. प्रथम गाभण राहण्याचे वय 14 ते 20 महिने.
3. मेंढ्यांच्या ऋतुकालाचा अवधी 36 तास.

• खाद्य ( Feeding )

1. Dicoats plants ( द्विद्वल झाडे)
2. monocoats plants ( एकदल झाडे )
3. Dry fodder ( सुखा चारा )
4. concentrated feed ( खुराक/ रतीब )

माती परीक्षण

• माती परीक्षण म्हणजे :-

1. शेतजमीनीतील रासायनिक आणि जैविक घटकांचे विश्लेषण करणे.
2. माती परीक्षणामध्ये मातीतील घटकांचे प्रमाण कळते, त्यानुसार कोणत्या पिकांसाठी ती उपयुक्त आहे आणि कोणत्या घटकांची कमतरता आहे हे समजते.
3. एकंदरीत माती परीक्षणातून जमिनीची सुपीकता, आरोग्य आणि उत्पादकता समजते.

• माती परीक्षण का?

1. मातीतील अन्नद्रव्यांचे प्रमाण समजते.
2. जमीन आम्लधर्मी आहे की विम्लधर्मी हे समजते.
3. संतुलित खतांचा वापर आणि खतांचे बचत करता येते.
4. अन्नद्रव्यांचा समतोल राखणे.
5. जमिनीची सुपीकता टिकवणे.

• मातीचा नमुना केव्हा घ्यावा :-

1. मातीचा नमुना पीक काढणीनंतर आणि नांगरणीच्या आधी घ्यावा.
2. खाते टाकल्यानंतर मातीचा नमुना घेऊ नये.
3. पिकांमधील दोन ओळींच्या मधून माती घ्यावी.

• मातीचे नमुने कसे घ्यावेत :-

1. सर्वात आधी नमुना घेण्याचा जागा निश्चित करावे.
2. सदरच्या ठिकाणी इंग्लिश ‘ V ‘ आकाराच्या 20cm खोलीचा खड्डा घ्यावा त्या खड्ड्यातील माती बाहेर काढावी.
3. सर्व खड्ड्यांमधून माती एकत्र करून त्यांचे समान चार भाग करावे.
4. समोरील दोन बाजूंची माती काढून टाकावी आणि पुन्हा मातीचे चार भाग करावे. ( अशी कृती 0.5 kg माती होईपर्यंत करत राहावी. )
5. वरील माती ओली असेल तर ती सावलीत वाळवावी.

• नमुना तपासणीसाठी देताना घ्यायची काळजी :-

1. नमुना क्रमांक
2. नमुना घेतल्याची दिनांक
3. शेतकऱ्याचे संपूर्ण नाव
4. गाव, पोस्ट, जिल्हा, तालुका
5. सर्वे किंवा गट क्रमांक
6. नामुन्यांचे क्षेत्र
7. बागायत किंवा जिरायत
8. मागील हंगामातील पीक आणि वाण
9. पुढील हंगामातील पीक आणि वाण
10. जमिनीचा उतारा किंवा सपाट
11. पाण्याचा निचरा बरा किंवा वाईट.

• माती परीक्षणाचे फायदे :-

1. माती परीक्षण केल्याने जमिनीतील अन्नद्रव्य आणि जमिनीचे दोष समजतात आणि त्याप्रमाणे नियोजन करता येते.
2. जमीन आम्लधारी किंवा विम्लधारी हे समजते त्यानुसार पिकांची निवड आणि खतांची नियोजन करता येते.
3. जमीन सुधारण्यासाठी उपाययोजना करता येतात.
4. खतांचा संतुलित वापर होऊन खतांचा येणारा खर्च कमी करता येतो.
5. जमिनीची सुपीकता टिकून ठेवता येते आणि उत्पादन क्षमता वाढवता येते.

• उपलब्ध अन्नद्रव्यांचे प्रमाण :-

कुक्कुटपालन

• कोंबड्यांच्या जाती संकरित व गावठी

कोंबड्यांची अंडी मास व पिल्लांच्या उत्पादनासाठी पाळल्या जातात. या व्यवसायातून अधिक उत्पादन मिळवण्यासाठी योग्य जातीच्या कोंबड्यांची निवड करून व्यवसाय करावा..

1. गिरीराज

ही जात अंडी मास उत्पादनासाठी उपलब्ध असते. एका दिवसाचे पिल्लाचे वजन 45gm असते. या जातीच्या नराचे वजन 4 ते साडेचार पर्यंत असते. या जातीच्या मादी वर्षाला किमान 230 ते 250 अंडी देते. अंड्यांचा रंग तपकिरी असते. या जातीचा वापर जास्त प्रमाणात होतो.

2. वनराज

वनराज ही हैदराबादच्या कुक्कुटपालनाच्या प्रकल्प संचनाद्वारे विकसित केलेली आहे. या कोंबड्यांचे एक दिवसाचे पिल्लू 40 ते 50gm एवढे असते. या जातीची मादी वर्षाला 180 ते 200 अंडी देते.

3. कावेरी

या कोंबड्यांचे मांस खाण्यासाठी गावरान चवदार सारखे असते. या कोंबड्या वर्षभरात 180 ते 200 अंडी देतात. अंडी व मास यासाठी फायदेशीर ठरते.

4. सह्याद्री/ सातपुडा

ही जात कोकणातल्या वातावरणासाठी असून यामध्ये विविध रंगाचे प्रकार आढळतात. काटक व रोगप्रतिकारक शक्ती जास्त असते. या कोंबड्यांचे मास खाण्यासाठी गावरान सारखी चवदार असते. सरासरी वजन 3 ते 3.5 एवढे असते. या कोंबड्या वर्षभराला 180 ते 200 अंडी देतात. अंड्यासाठी व मासासाठी फायदेशीर ठरते.

• अंडी व मांस उत्पादनासाठी ही कोंबडी पाळली जाते:-

1. कलिंगा ब्राऊन:- कलिंगा ब्राऊन ही कोंबडी उत्पादनक्षम अशी सुधारित गावरान कोंबड्यांची जात आहे. या कोंबड्यांच्या मासाची चव देशी कोंबड्यांसारखे असते.
2. कडकनाथ:- कडकनाथ हे देशी कोंबड्यांची दुर्मिळ प्रजात आहे. औषधी गुणधर्म व चविष्ट माप यासाठी या कोंबड्या प्रसिद्ध आहेत. या जातीच्या मासाला बाजारात मोठी मागणी असते.

• विदेशी जाती

1. व्हाइट लेगहॉर्न :- इटली देशातील ही जात लेगहॉर्न या गावाचे असून ती हलक्या जातीमध्ये मोडते. या कोंबड्या वर्षाला दोनशे ते तीनशे इतके अंडी देते. या जातीच्या कोंबड्यांचे व्यवस्थापन व्यावसायिक दृष्ट्या काळाजीपूर्वक करावी लागते.
2. न्होड आयलँड रेड :- ही मुळीच अमेरिकेतला न्होड आयलँड अमेरिका बेटातील आहे. या जातीची कोंबडी वर्षाला सुमारे 180 ते 200 अंडी देते. सरासरी वजन 56kg असते.

आहारः– कोंबड्यांना संतुलित आहार द्या, ज्यात प्रथिने, कार्बोहायड्रेट, आणि जीवनसत्त्वे असावीत.त्यांना पाण्याची चांगली उपलब्धता हवी.

४. आरोग्यःनियमित आरोग्य तपासणी करा.लसीकरण आणि रोग नियंत्रणासाठी योग्य उपाययोजना करा.

५. बाजारपेठः- स्थानिक बाजारात अंडी आणि मांसाची विक्री करणे.ऑनलाइन प्लॅटफॉर्मचा वापर करून अधिक ग्राहकांपर्यंत पोहोचता येईल आपल्या स्थानिक वातावरणानुसार योग्य तंत्रज्ञान आणि पद्धती वापरणे महत्त्वाचे आहे.

भाजीपाला लावणी

उद्देश:

ताज्या आणि उत्तम गुणवत्ता असलेल्या भाज्यांची लागवड करणे आहे. यामुळे घरगुती वापरासाठी ताज्या भाज्या मिळवणे आणि शेतकऱ्यांना उत्पादनाची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी मार्गदर्शन मिळवणे . यामध्ये पपई, कोबी, टमाटर, मिरची, झेंडू इत्यादी भाज्या आणि फुलांची लागवड करणे.

साहित्य:

1. नर्सरी रोपे (कोबी, टमाटर, मिरची, झेंडू, पपई)

2. बुरशीनाशक (रोपांची रोगप्रतिकारक क्षमता वाढवण्यासाठी)

3. वाफेतील पाणी (वाफेद्वारे मातीला योग्य ओलावा मिळवणे)

4. खत (उत्कृष्ट वाढीसाठी आवश्यक पोषण)

5. सुरक्षात्मक साधने (तणनाशक, किटकनाशक)

कृती:

1. रोपांची निवड: नर्सरीमधून सर्वोत्तम गुणवत्तेची रोपे (कोबी, टमाटर, मिरची, झेंडू, पपई) घेऊन आणली.

2. बुरशीनाशकात बुडवणे: रोपांचे निरोगी वाढीसाठी बुरशीनाशक मध्ये बुडवले, जेणेकरून त्यांना रोगांचा सामना करता येईल आणि त्यांची रोग प्रतिकारशक्ती वाढेल.

3. वाफेतील पाणी भरणे: वाफेमध्ये पाणी भरून मातीला आणि रोपांना आवश्यक ओलावा दिला. यामुळे रोपांना वाढीसाठी चांगला आधार मिळतो.

4. लागवड: नंतर, तुम्ही योग्य अंतरावर आणि योग्य प्रकारे रोपे लावली, जेणेकरून त्या चांगल्या प्रकारे वाढू शकतील.

5. पाणी आणि खत: रोपांच्या योग्य वाढीसाठी नियमितपणे पाणी देणे आणि आवश्यक खते वापरणे.

निष्कर्ष:

नर्सरी मधील रोपे आणून योग्य प्रक्रिया केली आहे. बुरशीनाशकात बुडवणे आणि वाफेतील पाणी देणे हे योग्य पद्धती आहेत ज्यामुळे रोपांची निरोगी वाढ होईल. झाडांची लागवड शेतकऱ्यांसाठी एक उत्तम उदाहरण ठरू शकते. भाज्यांच्या आणि फुलांच्या योग्य देखभालीमुळे ताज्या आणि उत्तम उत्पादनांची उपलब्धता होईल. यामुळे घरगुती वापरासाठी पोषणतत्त्वयुक्त भाज्यांचा पुरवठा होईल, तसेच इतर शेतकऱ्यांना देखील यावर आधारित अधिक माहिती मिळेल.

किड नियंत्रण

उद्देश:

किड नियंत्रण म्हणजे पिकांवरील किडींच्या प्रभावी व्यवस्थापनासाठी घेतलेली विविध उपाययोजना. किडींचा पिकांवर असलेला प्रभाव मोठा असू शकतो, ज्यामुळे उत्पादन कमी होऊ शकते. त्यामुळे किड नियंत्रणाची महत्त्वपूर्ण भूमिका आहे. किड नियंत्रणासाठी विविध पद्धती वापरल्या जातात.

किड नियंत्रणाचे मुख्य प्रकार:

1. जैविक नियंत्रण (Biological Control):या पद्धतीत नैतिक शत्रूंना (Natural Enemies) वापरले जाते. उदाहरणार्थ, पिकांवरील कीटकांचे शिकार करणारे कीटक, पक्षी, किंवा बॅक्टेरिया यांचा वापर केला जातो.उदाहरण: लादीबग (Ladybug) हा कीटक माशीच्या अळीला खातो. याचा वापर केला जातो.

2. रासायनिक नियंत्रण (Chemical Control):रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर केला जातो. यामध्ये विविध कीटकनाशक (Insecticides) वापरून किडींचे नियंत्रण केले जाते.हे नियंत्रण जलद परिणाम देत असले तरी, ते पर्यावरणासाठी हानिकारक होऊ शकतात आणि कधी कधी पीकांना नुकसान होऊ शकते.

3. भौतिक आणि यांत्रिक नियंत्रण (Physical and Mechanical Control):यामध्ये भौतिक पद्धती वापरल्या जातात, जसे की किडींच्या तणावाचा सामना करणारे जाळे, कीटकद्वारांची अडथळा निर्माण करणारी संरचना, किंवा पिकांच्या भोवतालच्या जमिनीत विविध यांत्रिक उपाय लागू करणे.उदाहरणार्थ, जाळे किंवा कवचांचे संरक्षण.

4. संवेदनशीलता आधारित नियंत्रण (Cultural Control):या पद्धतीमध्ये पिकांच्या वळणांचे नियोजन, पिकांची निवड, वेलण व कुंडली पद्धती आणि ताण कमी करण्यासाठी विविध पद्धती वापरल्या जातात.उदाहरण: पिकांमध्ये विविधता राखणे किंवा पिकांच्या लागवडीचा वेळ बदलणे.

5. संवेदनशील कीटकांचे निरीक्षण (Monitoring):किडींच्या लोकसंख्येचे निरीक्षण केले जाते. यामुळे किडींचा प्रसार आणि त्यांच्या संख्येचा अंदाज घेतला जातो.यामुळे योग्य वेळी नियंत्रण काऱ्याची आवश्यकता ओळखली जाते.

6. प्राकृतिक कीटकनाशक (Natural Insecticides):जैविक कीटकनाशकांचा वापर केला जातो, जसे की निम्बोला तेल, टमाट्याच्या पानांचा अर्क, लसूण आणि मिरे यांचे मिश्रण. हे पर्यावरणासाठी सुरक्षित असतात आणि किडींच्या नियंत्रणासाठी प्रभावी ठरतात.

7. पेरिमिटर नियंत्रणे (Perimeter Control):पॉलिहाऊस किंवा ग्रीनहाऊससाठी, बाह्य किडींच्या प्रवेशासाठी जाळे आणि पॅडच्या वापराने नियंत्रण ठेवता येते.किडींच्या प्रभावामुळे होणारे नुकसान:किडी पिकांवर अंडी घालतात किंवा ते अळ्या किंवा लार्वा बनवतात, जे पिकांचे नुकसान करतात.काही किडी मुळांवर, कोंबांवर किंवा पानांवर आक्रमण करतात, ज्यामुळे पिकांचे पोषण कमी होऊ शकते.किडी संसर्ग पिकांमध्ये रोग प्रसार करतात, ज्यामुळे पिकांचे आरोग्य बिघडू शकते.

निष्कर्ष:

किड नियंत्रणाच्या विविध पद्धतींमध्ये सर्वसमावेशक आणि संतुलित दृष्टिकोन महत्त्वाचा आहे. जैविक आणि पर्यावरणीय सुरक्षित पद्धतींनी किडींचा नियंत्रण करणे ही सर्वोत्तम पद्धत मानली जाते. योग्य निरीक्षण, पद्धतींचा वापर आणि वेळेवर उपाययोजना यामुळे किडींचा प्रभाव कमी केला जाऊ शकतो आणि पीकांचे उत्पादन वाढवता येते.

अजोला सुकवणे

उद्देश:

अजोला सुकवणे एक प्रक्रिया आहे जी अजोला (Azolla) या जलजीवशास्त्रातील वनस्पतीला सुकवून त्याचा पोषणतत्त्वांचा उपयोग अधिक प्रभावीपणे करण्यासाठी केली जाते. अजोला एक जलचर वनस्पती आहे, जी जलाशयांमध्ये किंवा तलावांमध्ये पाण्याच्या पृष्ठभागावर उगवते आणि ती जैविक खत आणि पशुखाद्य म्हणून वापरली जाते.

अजोला सुकवण्याचे फायदे:

1. पोषणतत्त्वांचा संरक्षण: अजोला सुकवून त्यामध्ये असलेले पोषणतत्त्व जास्त काळासाठी टिकवता येतात. हे प्रक्रिया विशेषतः अजोला खत किंवा पशुखाद्य म्हणून वापरण्याचे कार्य अधिक प्रभावी करते.

2. संग्रहण सुलभता: ताज्या अजोला पाण्यात साठवले जाऊ शकत नाही, पण सुकवून ते लहान जागेत साठवता येते.

3. पोषक तत्त्वांचे उच्चतम केंद्र: अजोला सुकवल्यानंतर, त्यात असलेल्या प्रथिनां, जीवनसत्त्वां आणि खनिजांच्या घनतेत वाढ होते.

4. वापराचे क्षेत्र: सुकवलेली अजोला अनेक प्रकारे वापरली जाऊ शकते, जसे की पशुखाद्य, जैविक खत किंवा माती सुधारक म्हणून.

अजोला सुकवण्याची प्रक्रिया:

1. संपूर्ण अजोला गोळा करा: ताजे अजोला पाणी व गाळून गोळा करा. पाणी चांगले निचोडा.

2. स्वच्छता: अजोला चांगली स्वच्छ करा. त्यातल्या गाळ, कचरा किंवा इतर कोणत्याही प्रदूषक पदार्थांना काढून टाका.

3. सुकवण्याची पद्धत निवडा:सूर्यप्रकाशात सुकवणे: अजोला पाण्यातून काढून छायेत किंवा सूर्यप्रकाशात पसरवून सुकवता येते. साधारणपणे 2-4 दिवस लागतात.

वातावरणीय सुकवणारा यंत्र (Dehydrator) वापरणे:

एक इलेक्ट्रिक डिहायड्रेटर वापरून अजोला ५०-६० डिग्री सेल्सियस तापमानावर सुकवली जाऊ शकते.ओट्स किंवा भाज्या सुकवण्यासाठीसारखी यांत्रिक सुकवणे: यामध्ये एअर ड्रायर किंवा सुखाणाऱ्या यंत्रांचा वापर करणे.

4. सुकवून तयार झाल्यावर: अजोला पूर्णपणे कोरडी झाल्यावर, त्याला पॅक करून हवा बंद ठिकाणी ठेवून ठेवता येते. यामुळे त्याची पोषणतत्त्वे कायम राहतात आणि योग्य वेळेत वापरता येतात.

निष्कर्ष:

अजोला सुकवणे हे एक उपयुक्त उपाय आहे, विशेषतः अजोला केवळ फसल म्हणून नाही तर खत, पशुखाद्य आणि इतर जैविक उपयोगासाठी वापरण्याच्या उद्देशाने. सुकवलेल्या अजोला नेहमीच पोषणतत्त्वांनी परिपूर्ण आणि दीर्घकाळ टिकणारी असते, जी विशेषतः शेतीत उपयोगी पडते.